Artykuł prawników HFPC

W dzienniku „Rzeczpospolita” 13 września 2013 r. ukazał się artykuł Marcina Wolnego i Katarzyny Wiśniewskiej, prawników Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka na temat detencji nieletnich.

Detencja nieletnich – Standardy dorosłych

Na wokandę Europejskiego Trybunału Praw Człowieka trafiła niedawno sprawa Grabowski przeciwko Polsce (skarga nr 57722/12), w której skarżącemu odmówiono kontroli jego detencji w schronisku dla nieletnich.
Tymczasem, nie tak dawno Trybunał w Strasburgu w podobnej sprawie – A. i inni przeciwko Bułgarii (skarga nr 51776/08) orzekł o niezgodności tamtejszych regulacji z przepisami Konwencji.

W przywołanej sprawie Trybunał oceniał bułgarskie regulacje dotyczące detencji nieletnich. Jedna ze skarżących przed umieszczeniem w zamkniętym ośrodku korekcyjnym w związku z demoralizującymi zachowaniami dwukrotnie trafiła do instytucji, którą w Polsce można byłoby określić mianem pogotowia opiekuńczego. W ocenie Trybunału placówka ta miała charakter tymczasowego „więzienia” dla nieletnich. Zgodnie z bułgarskim prawem, skarżąca nie miała możliwości zwrócenia się do sądu o kontrolę legalności swojej detencji. W wyroku wydanym w tej sprawie Trybunał przypomniał, że na Państwie ciąży obowiązek zapewnienia jednostce – w
tym nieletniemu – skutecznego środka prawnego do sądu, którym mogłaby ona podważać legalność swojego pozbawienia wolność.

Takie orzeczenie nie może dziwić. W postępowaniu w sprawach nieletnich umieszczenie nieletniego w przeznaczonym dla niego schronisku z całą pewnością może być uznane za odpowiednik tymczasowego aresztowania. Co więcej, przyjęte w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich podstawy umieszczania nieletnich w tych placówkach są bardzo zbliżone do tych, które można znaleźć w kodeksie postępowania karnego. Dlatego też podejmowaniu decyzji z tymi przedmiocie powinny towarzyszyć zasady i gwarancje tożsame do tych, które możemy znaleźć w procedurze karnej. Z całą pewnością zaliczyć do nich można odpowiednio ukształtowaną kontrolę legalności pozbawienia wolności.

Tymczasem obecna wykładnia ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich takich zabezpieczeń nie ustanawia. Znaczna część sądów stoi na stanowisku, że w przypadku wydania postanowienia o przejściu postępowania w tryb poprawczy, dla przedłużenia pobytu nieletniego w schronisku nie jest wymagane wydanie odrębnego postanowienia. W ten
sposób nieletni zostaje pozbawiony możliwości sądowej kontroli swej detencji.

Sytuacja ta trwać będzie przynajmniej jeszcze przez jakiś czas, albowiem w sierpniu tego roku Senat zakończył procedowanie nad projektem ustawy nowelizującej postępowanie w sprawach nieletnich. W trakcie prac legislacyjnych, mimo sygnałów ze strony Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka oraz Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, nie
skorzystano jednak z możliwości zmiany przepisów pozwalających na automatyczne przedłużanie pobytu nieletnich w przeznaczonych dla nich schroniskach po przejściu postępowania w tryb poprawczy.

Problem wydaje się poważniejszy, jeżeli przeanalizujemy statystyki opisujące długość trwania postępowania poprawczego. W 2012 r. w całej Polsce wszczęto 830 takich postępowań. Ich średni czas trwania wyniósł 3,89 miesiąca, co daje wzrost w stosunku do poprzedzającego roku o 0,08 miesiąca. Co jednak ważne, w niektórych okręgach sądowych średni czas
trwania postępowania poprawczego przekraczał 5 miesięcy. Zdarzały się nawet takie, w których dochodził średnio do 10 miesięcy. Taki stan rzeczy znacznie zwiększa prawdopodobieństwo automatycznego przedłużania przez Sądy środka w postaci umieszczenia nieletniego w Schronisku dla Nieletnich.

Podsumowując obecną polską praktykę, polegającą na automatycznym przedłużaniu przez sądy rodzinne pobytu nieletnich w przeznaczonych dla nich schroniskach, należy uznać za sprzeczną z licznymi standardami wypracowanymi przez krajowe i międzynarodowe organy ochrony praw człowieka. Przejawiający się w niej automatyzm i nieproporcjonalność
stosowania tego środka, w połączeniu z niepewnością co do jego łącznego wymiaru, w jasny sposób prowadzą do zaprzeczenia standardu rzetelnego postępowania. Dziwić tylko może, że w trakcie niedawno zakończonych prac Sejm nie skorzystał z możliwości zmiany tych przepisów i dostosowania ich do międzynarodowych standardów. Już niedługo potrzeba taka może
wyniknąć z wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Grabowski przeciwko Polsce.

Autorzy są prawnikami w programie „Dzieci pozbawione wolności: między wspólnym dorobkiem, a potrzebą reform” realizowanym przez Helsińską Fundację Praw Człowieka.