Czy badania naukowe w UE są etyczne?

Po 3 latach realizacji projektu SATORI, który miał na celu wypracowanie standardów etycznych w zakresie prowadzenia badań naukowych i innowacji, organizacje biorące udział w przedsięwzięciu – w tym HFPC – publikują efekty swoich analiz.

Ramy oceny etycznej badań i innowacji w państwach członkowskich Unii Europejskiej zawierają zarówno ogólne wytyczne, jak również narzędzia, które mogą być stosowane w konkretnych dziedzinach nauki albo przez konkretne typy organizacji.

Odpowiedzialne badania

W Unii Europejskiej coraz silniejszy staje się trend, aby badania naukowe i rozwój technologiczny były planowane i prowadzone w sposób odpowiedzialny. Koncepcja „odpowiedzialnych badań i innowacji” – ang. responsible research and innovation, w skrócie RRI – kładzie nacisk na analizę wpływu postępu technologicznego na ludzi i środowisko naturalne. Opiera się m.in. na założeniu, że skoro nowe rozwiązania technologiczne w ogromnym stopniu wpływają na życie codziennie ludzi, rozwojowi techniki już na wczesnym etapie badań powinna towarzyszyć refleksja na temat ich potencjalnych skutków. Punktem odniesienia dla dokonywanej oceny są kryteria i zasady etyczne, przy czym istotne znaczenie mają standardy ochrony praw człowieka.  Organizacje zaangażowane w projekt SATORI, wśród nich Helsińska Fundacja Praw Człowieka, przygotowały wytyczne, które mają pomóc w ocenie etycznej badań naukowych i innowacji technicznych. Dokument przeznaczony jest dla naukowców, decydentów i wszystkich zainteresowanych tym problemem.

 Etyka badań – potrzeba jednolitych standardów

Istniejące obecnie standardy etycznej oceny badań naukowych dotyczą przede wszystkim badań medycznych. Brak jednolitych i wyważonych standardów oraz przepisów i procedur dotyczących oceny etycznej badań naukowych i innowacji w innych obszarach bywa źródłem ożywionej debaty oraz może prowadzić do naruszeń praw uczestników badań lub użytkowników innowacji technicznych. Celem projektu SATORI jest próba przezwyciężenia tych trudności poprzez stworzenie jednolitych ram oceny etycznej badań naukowych i innowacji. Pod pojęciem „oceny etycznej” rozumiana jest zinstytucjonalizowana ewaluacja lub przegląd praktyk, produktów i zastosowań badań naukowych i innowacji technicznych.

Standardy wypracowane w projekcie SATORI

Proces tworzenia dokumentu wieńczącego projekt SATORI, ram oceny etycznej badań i innowacji w UE, był kilkufazowy. W pierwszej kolejności zdiagnozowano oczekiwania wobec stworzenia wspólnych europejskich ram oceny etycznej badań i innowacji. Analiza została oparta na 153 wywiadach z ekspertami oraz przeglądzie obecnych praktyk w Austrii, Danii, Francji, Niemczech, Polsce, Serbii, Hiszpanii, Holandii i Wielkiej Brytanii, jak również w USA i Chinach.

Wytyczne sformułowane w wyniku tej analizy zawierają szereg zasad etycznych wspólnych dla różnych działań badawczych i innowacyjnych, jak również takich, które są właściwe dla konkretnego kontekstu, np. mają zastosowanie w przypadku badań z udziałem ludzi, z wykorzystaniem danych osobowych, czy też eksperymentów na zwierzętach. Zasady dotyczą m.in. ochrony uczestników badań, poszanowania prywatności, ochrony grup najbardziej narażonych, bezpieczeństwa, społecznej odpowiedzialności, zrównoważonego rozwoju, poszanowania bioróżnorodności.

Kolejna grupa rekomendacji skierowana jest do instytucji, organizacji i ciał prowadzących ocenę etyczną. Ich celem jest nie tylko ochrona uczestników badań, ale również podniesienie świadomości na tematy etycznych aspektów działalności badawczej i innowacyjnej.

„Do tej pory nie istniały jednolite ramy oceny etycznej badań naukowych i innowacji technicznych. Przez ostatnie trzy lata rozwijaliśmy metodologię, która ma pomóc nie tylko instytucjom i decydentom, ale również naukowcom, którzy chcą prowadzić badania w sposób odpowiedzialny” – mówi prof. Philip Brey, koordynator projekt SATORI.

Konferencja podsumowująca projekt

Wyniki projektu zostaną zaprezentowane na konferencji, która odbędzie się w dniach 18-19 września 2017 r. w Brukseli. Dalsze informacje na temat konferencji dostępne są tutaj.