Dostęp do adwokata bezpośrednio po zatrzymaniu: czas na polepszenie standardów

20 grudnia 2017 r. Wielka Izba Europejskiego Trybunału Praw Człowieka rozpatrzy sprawę Beuze przeciwko Belgii (nr 71409/10). Decyzja w tej sprawie będzie miała daleko idący wpływ dla całej Europy na prawo do dostępu do adwokata bezpośrednio po zatrzymaniu.

Członkowie Europejskiej Sieci Praw JUSTICIA (koalicji wiodących organizacji społecznych w Europie zajmujących się prawem do rzetelnego procesu, do której należy HFPC) uważają, że ta sprawa będzie dla ETPC okazją do wzmocnienia ochrony tego podstawowego prawa człowieka. Europejska Sieć Praw JUSTICIA wspiera interwencję w procesie organizacji Fair Trials.

Skarga

Sprawa dotyczy obywatela belgijskiego, Philippe’a Beuze, skazanego na dożywocie za umyślne zabójstwo. Pan Beuze był przesłuchiwany siedem razy przez policję i dwukrotnie przez sędziego śledczego, a za każdym razem odmawiano mu pomocy adwokata. Bez adwokata pan Beuze nie był w stanie odpowiednio się bronić.

Jak pokazuje przypadek pana Beuze, prawo dostępu do adwokata jest niezbędnym elementem, aby w pełni korzystać z innych uprawnień: gwarancji rzetelnego procesu sądowego i zakazu tortur i złego traktowania, chronionych przez Europejską Konwencję Praw Człowieka. Bez prawnika jednostki nie mogą się odpowiednio bronić; nie mogą skutecznie korzystać z kluczowych gwarancji proceduralnych, które są zapewnione podejrzanym i oskarżonym w postępowaniu karnym. Bez możliwości skorzystania z pomocy prawnej przesłuchania osób zatrzymanych mogą zostać zmanipulowane, co wielokrotnie podkreślał sam Trybunał. Sprawa pana Beuze rodzi istotne pytania dotyczące momentu, w którym powstaje obowiązek udzielenia pomocy prawnej w początkowej fazie postępowania karnego, oraz okoliczności, w których to uprawnienie może być ograniczone.

Prawo do adwokata gwarantowane przez ETPC?

Niestety, niedawne wyroki Trybunału przewidują coraz bardziej restrykcyjne interpretacje prawa do adwokata zgodnie z art. 6 Konwencji o prawie do rzetelnego procesu sądowego. Wydaje się, że jest to odejście od ugruntowanych standardów określonych w sprawie Salduz przeciwko Turcji z 2008 r., dotyczącej prawa do pomocy prawnej w postępowaniu karnym, które zostało wzmocnione wieloma późniejszymi wyrokami, takimi jak Dayanan przeciwko Turcji i Aras przeciwko Turcji.

Orzekając w sprawie Salduz przeciwko Turcji, Trybunał uznał, iż brak obecności adwokata podczas pierwszego przesłuchania policyjnego oraz oparcie się przez sąd wydający wyrok skazujący na obciążających zeznaniach uzyskanych od podejrzanego w takich warunkach stanowi naruszenie prawa do rzetelnego procesu. Jeśli chodzi o dwie pozostałe sprawy przytoczone powyżej, Trybunał przyznał skarżącym rację, uznając pozbawienie ich faktycznego dostępu do adwokata w trakcie przesłuchań w postępowaniu przygotowawczym za wystarczającą przesłankę do stwierdzenia naruszenia omawianego prawa niezależnie od tego, że zeznania skarżących nie miały charakteru obciążającego.

W tym świetle rozczarowanie budzą zeszłoroczne wyroki Trybunału w sprawach Ibrahim przeciwko Wielkiej Brytanii, Simeonovi przeciwko Bułgarii i Artur Parkhomenko przeciwko Ukrainie, które usankcjonowały praktykę wydawania orzeczeń skazujących pomimo braku obecności adwokata w trakcie przesłuchania podejrzanego – nawet wtedy, gdy stanowi to naruszenie prawa krajowego – i wykorzystania pozyskanego w ten sposób materiału dowodowego, o ile Trybunał uzna dane postępowanie za rzetelne „jako całość”. W wyniku tego powstała luka prawna, która może posłużyć organom ścigania do bezkarnego uniemożliwiania podejrzanemu skorzystania z pomocy adwokata, co dotyczy również sytuacji, w których brak jest przekonujących przesłanek przemawiających za ograniczeniem prawa do pomocy prawnej.

Gwarancje unijne

Najnowsze orzecznictwo Trybunału rodziło wątpliwości w zakresie interpretacji stosownych przepisów w poszczególnych krajach europejskich. Decyzja Trybunału w sprawie Salduz przeciwko Turcji miała przełomowe znaczenie dla skutecznej ochrony praw człowieka w Europie. W ciągu dziewięciu następnych lat systemy prawa karnego w wielu krajach zostały poddane zmianom mającym na celu zagwarantowanie obecności adwokata od samego początku postępowania. Omawiane orzeczenie Trybunału skłoniło Unię Europejską do przyjęcia  dyrektywy 2013/48/UE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania, która powołuje się na konieczność zapewnienia równego traktowania uczestników postępowania karnego we wszystkich państwach członkowskich i gwarantuje im prawo do adwokata i możliwość skorzystania ze skutecznych środków ochrony prawnej w przypadku jego naruszenia.

Szansa na wzmocnienie gwarancji procesowych

Sprawa Beuze przeciwko Belgii daje Trybunałowi wyjątkową okazję do stanowczego zaznaczenia roli prawa do adwokata od momentu zatrzymania oraz doprowadzenia do ujednolicenia wykładni EKPC i prawa UE w tym niezwykle ważnym zakresie.

Oczekując na rozprawę przed Wielką Izbą, apelujemy do Trybunału o podtrzymanie pierwotnej linii orzeczniczej oraz jednoznaczne stwierdzenie, że nikt nie może zostać skazany w następstwie postępowania, w którego wstępnej fazie – począwszy od pierwszych czynności policyjnych z udziałem podejrzanego – uniemożliwiony został dostęp do adwokata. W przeciwnym wypadku organy ścigania uzyskają faktyczne przyzwolenie na naginanie prawa i ograniczanie dostępu do adwokata w zależności od doraźnych potrzeb, co zaprzepaści niemal dziesięcioletni dorobek europejski w zakresie gwarancji procesowych przysługujących uczestnikom postępowania karnego.