Sprawiedliwość okresu przemian. Czy polskie doświadczenia okresu transformacji mogą być użyteczne dla Tunezji?

5 grudnia 2012 w Tunisie Helsińska Fundacja Praw Człowieka we współpracy z Centrum tunezyjskim na rzecz sprawiedliwości tranzycyjnej (Centre de Tunisie pour la justice transitionnelle) oraz Stowarzyszeniem Wolnego Słowa, przy wsparciu Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej w Tunisie, zorganizowała seminarium poświęcone  zagadnieniom sprawiedliwości okresu transformacji.

Celem seminarium było podzielenie się polskimi doświadczeniami z tego okresu, przedstawienie możliwych modeli rozliczenia przeszłości oraz stworzenie rekomendacji działań dla Tunezji, która przechodząc przez przemiany demokratyczne musi znaleźć swoją drogę rozliczenia poprzedniego systemu.

Konferencję rozpoczął doskonały wykład senatora Józefa Piniora, który przybliżył uczestnikom specyfikę polskiej drogi przechodzenia przez czas powojenny oraz dochodzenia do reform demokratycznych.

Wykład poprzedziły słowa wstępne Pana Krzysztof Stanowski – Prezesa Fundacji Wiedzieć Jak, dra Adama Bodnara – Wiceprezesa Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka oraz Prezesa tunezyjskiego Wysokiego Komitetu Kontroli Administracyjnej i Finansowej – Sędziego Ghazi Jribi. Konferencję moderował dziennikarz Grzegorz Dobiecki, razem z moderatorem tunezyjskim Sleh Ben Fraj.

Drugą część wydarzenia stanowiły cztery tematyczne panele dyskusyjne poświęcone szczegółowym zagadnieniom związanym z tematem sprawiedliwości okresu przemian.

Pierwszy z nich, dotyczący polskich doświadczeń lustracyjnych rozpoczął dr Bogumił Zygmont od definicji lustracji i jej źródeł kryjących się, według Vaclava Havla, w potrzebie rozliczenia przeszłości, typowej dla młodych społeczeństw, rodzących się demokracji. Dr Zygmont przedstawił również różne modele lustracji przyjęte w różnych krajach – od modelu czeskiego, poprzez niemiecki, bułgarski i polski.

Paweł Osik – długoletni pracownik programu „Prawa człowieka i rozliczenia z przeszłością” działającego przy Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka przedstawił z kolei model polski, szczególnie zwracając uwagę na kwestie dotyczące ewentualnych naruszeń praw człowieka. Podkreślił, że mimo tego, że z perspektywy ochrony praw człowieka ujawnianie faktów z przeszłości może godzić w prawo do prywatności, a dalej idące instrumenty polegające na zakazie sprawowania funkcji publicznych w nowych władzach mogą godzić w prawa jednostki do wyboru zawodu i wykonywania zawodu, to takie ograniczenia są uzasadnione i usprawiedliwione oraz, że należy je uznać za proporcjonalne. Paweł Osik podzielił się również doświadczeniami programu „Prawa człowieka i rozliczenia z przeszłością”, którego działalność skupiała się przed wszystkim na prawie do rzetelnego postępowania sądowego wobec osób, których dotyczyła lustracja oraz prawie jednostki do dostępu do dokumentów archiwalnych wytworzonych w ramach organizacji państwa komunistycznego.

Tunezyjscy uczestnicy spotkania podkreślali odmienność sytuacji Tunezji, która polega na swoistej pustce konstytucyjnej – braku konstytucji (Konstytucja tunezyjska z 1959 roku została zawieszona z chwilą wyborów, nowa konstytucja nie została uchwalona, zastąpiła ją ustawa podstawowa organizująca władzę publiczną, jednak żadna część tej ustawy nie dotyczy praw obywatelskich) i braku Trybunału Konstytucyjnego, który mógłby ocenić konstytucyjność ustawy lustracyjnej. Zwłaszcza, że propozycja ustawy złożonej przez 5 tunezyjskich grup parlamentarnych zakłada wykluczenie z życia publicznego wszystkich osób zajmujących wysokie stanowiska w poprzednim reżimie, co wydaje się rozwiązaniem radykalnym i budzącym kontrowersje konstytucyjne.

Uczestnicy spotkania podkreślali jednak uprzywilejowaną sytuację Tunezji, w której funkcjonują instytucje rynkowe, w tym też media, będące doskonałym narzędziem okresu transformacji ustrojowej. Polscy uczestnicy panelu poświęconego roli mediów w tym okresie – Mirosław Chojecki i Andrzej Krajewski – podkreślali konieczność stworzenia gwarancji niezależności mediów w demokratycznym państwie, wskazywali tez na liczne wątpliwości i spory dotyczące lustracji dziennikarzy, choć obydwaj wskazywali na potrzebę jej przeprowadzenia.

Kolejne panele poświęcone były roli archiwów i dokumentowania historii (paneliści: dr Krzysztof Persak, Dariusz Grot) oraz odpowiedzialności karnej za zbrodnie okresu reżimu (paneliści: prof. Klaus Bachmann, dr Adam Bodnar).

Tak szerokie podejście tematyczne pozwoliło uczestnikom na zapoznanie sieę z doświadczeniami innych krajów i wypracowanie własnego modelu sprawiedliwości okresu przemian, w szczególności poprzez opracowanie rekomendacji dotyczących sposobów dochodzenia do sprawiedliwości w Tunezji, wśród których podkreślone zostało prawo każdej osoby do poznania prawdy dotyczącej jej przeszłości, konieczność otwarcia archiwów, zapewnienie, że nikt nie uniknie odpowiedzialności za zbrodnie reżimu, dbałość o poszanowanie praw człowieka i zasad państwa prawa przy tworzeniu regulacji lustracyjnych.

Cała konferencja została przyjęta z dużym zainteresowaniem i zaangażowaniem ze strony tunezyjskich uczestników, co wskazuje na potrzebę dzielenia się polskimi doświadczeniami z krajami, które sa na początku drogi, którą my rozpoczęliśmy ponad 20 lat temu.

Materiały pokonferencyjne (w języku francuskim) dostępne są tutaj.
Materiały pokonferencyjne (w języku polskim) dostępne są tutaj.