Sprawozdanie z panelu dyskusyjnego dot. wykonywania wyroków ETPC.

3 października 2012 r. Helsińska Fundacja Praw Człowieka (HFPC) zorganizowała panel dyskusyjny poświęcony wykonywaniu wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPC). Panel był częścią odbywającej się w Warszawie pod egidą OBWE konferencji praw człowieka Human Dimension Implementation Meeting. Do uczestnictwa w dyskusji HFPC zaprosiła przedstawicieli organizacji pozarządowych z Rosji, Ukrainy, Holandii i Polski.

Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu

Od lat na forum Rady Europy podejmowane są działania zmierzające do odciążenia ETPC, którego ogromny sukces spowodował lawinowy wzrost ilości wpływających co roku wniosków. Rosnąca ilość spraw wydłużyła z kolei czas oczekiwania na orzeczenie. Do tej pory w pracach reformatorskich kładziono nacisk na usprawnienie działania samego ETPC i skrócenie czasu oczekiwania między wnioskiem a rozstrzygnięciem. Zdaniem Dominiki Bychawskiej-Siniarskiej, moderatorki i pomysłodawczyni panelu, „skuteczna implementacja wyroków ETPC może także znacząco przyczynić się do zmniejszenia obciążenia Trybunału, chociażby poprzez eliminację powtarzających się spraw.”

Obraz jest raczej szary

Przedstawiając stan implementacji wyroków ETPC w swoich krajach, uczestnicy panelu podkreślali, że sytuacja nie jest czarno-biała, a zaobserwować można zarówno działania pozytywne, jak i brak jakiejkolwiek reakcji na orzeczenia ze strony władz. Zarówno w Rosji jak i na Ukrainie oraz w Polsce wprowadzane są środki indywidualne i ogólne mające na celu eliminację naruszeń Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

Arkadiy Buschenko z Ukrainian Helsinki Human Rights Union wspomniał między innymi o Agencji ds. implementacji wyroków ETPC w ramach ukraińskiego Ministerstwa Sprawiedliwości, której działalność ocenił pozytywnie. Do zadań Agencji należy tłumaczenie i rozprowadzanie wyroków, jak również przegląd ustawodawstwa pod kątem orzecznictwa ETPC. W 2005 r. wprowadzono na Ukrainie Ustawę o wykonaniu wyroków i zastosowaniu praktyki ETPC, którą Ukraina posiada jako jedyne państwo Rady Europy. Ma ona na celu regulację wypłacania zadośćuczynień oraz kwestii restitutio in integrum, tj. przywracania stanu sprzed naruszenia. Buschenko mówił, że pieniądze z zadośćuczynień wypłaca się efektywnie i na czas. Problemy pojawiają się jednak, gdy w międzyczasie skarżący zmarł albo zmienił miejsce zamieszkania. Buschenko wspomniał także o możliwości wznowienia postępowania cywilnego po wyroku ETPC. Jednocześnie zauważył, że Sąd Najwyższy Ukrainy odrzucił dwie sprawy, które powinny być wznowione na podstawie orzeczenia strasburskiego, gdyż w jego opinii ETPC nie jest organem sądowym.

Sergey Golubok wskazał w swoim wystąpieniu na wewnętrzną sprzeczność instytucjonalną, która być może powoduje niską skuteczność implementacji wyroków. Polega ona na tym, że przedstawiciele państw, którzy bronią ich interesów przed ETPC są następnie odpowiedzialni za wykonywanie wyroków. Mówił także o możliwości wznawiania postępowania w Rosji po wyroku ETPC. W odpowiedzi na jedno z pytań stwierdził, że co do zasady w Rosji wypłaca się odszkodowania, chociaż czasami jest to utrudnione ze względu na okoliczności.

O rozdźwięku między reformami a ich praktycznym wymiarem mówiła Natalia Taubina z rosyjskiej Public Verdict Foundation, która skoncentrowała się na dwóch rodzajach spraw – stosowaniu tortur przez policję oraz warunkach w zakładach karnych. Mówiła między innymi o reformie policji, w ramach której pominięto kwestię zapobiegania torturom. Bezkarność policji w sprawach o stosowanie tortur skłoniła rosyjskie organizacje pozarządowe do lobbowania na rzecz powołania specjalnego wydziału w ramach prokuratury ds. badania przypadków tortur. Wydział taki powstał, jednak zdaniem panelistki jego nieliczny personel może mieć problemy z dochodzeniem tysięcy przypadków tortur, jakie wpływają do prokuratury co roku.

Dr Adam Bodnar, wiceprezes Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, zauważył że Polska wykonała już wiele wyroków, w tym pilotażowych, takich jak Broniowski dotyczący rekompensaty za mienie zabużańskie czy Hutten-Chapska traktujący o możliwości domagania się odpowiedniego czynszu przez wynajmujących. Jednocześnie podkreślił, że rząd polski zwleka z implementacją innych wyroków, a niektóre szczególnie nacechowane ideologicznie wręcz ignoruje. Te ostatnie wyroki dotyczą takich zagadnień jak dostęp do legalnej aborcji lub organizacja zajęć etyki w szkołach. Zwrócił także uwagę na podejmowane w Polsce z różnym skutkiem działania zmierzające do lepszej implementacji. Jako przykład podał trafny, chociaż ostatecznie nie uchwalony, senacki projekt ustawy o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego, wprowadzający możliwość wznowienia postępowania, „gdy potrzeba taka wynika z rozstrzygnięcia organu międzynarodowego działającego na mocy umowy międzynarodowej ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską”, czyli na przykład ETPC. Dr Bodnar mówił również o ważnej roli parlamentarnej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka, zapowiadanych zmianach w regulaminie Sejmu oraz uchwale Krajowej Rady Sądownictwa, w której odnosi się ona do problemu wykonywania orzeczeń i formułuje rekomendacje.

Przepis na sukces

Wszyscy uczestnicy panelu podkreślali konieczność podejmowania kompleksowych działań w celu usprawnienia implementacji wyroków, wskazując kluczową rolę, jaką w takich działaniach mogą odgrywać organizacje pozarządowe. Harry Hummel z Netherlands Helsinki Committee zaznaczył, że organizacje pozarządowe powinny działać zarówno na poziomie krajowym, próbując lobbować na rzecz wprowadzania środków indywidualnych i generalnych, jak i na poziomie strasburskim składając uwagi do rządowych planów działania.

Jak zauważyli zgromadzeni, szczególnie ważna dla implemetacji jest kwestia dostępności orzeczeń ETPC w państwach. Dostępność ta wiąże się zarówno z zapewnieniem odpowiedniej wersji językowej orzeczenia jak i jej dystrybucji wśród sędziów. Zdaniem Hanny Machińskiej z Biura Informacji Rady Europy i Natalii Taubiny należy stworzyć oficjalne kanały dystrybucji wyroków strasburskich, a państwa nie powinny ograniczać się jedynie do dystrybucji wyroków ich dotyczących. Organizacje pozarządowe mogą angażować się zarówno w tłumaczenie jak i dystrybucję, jednak nie zastąpi to oficjalnych źródeł państwowych.

W trakcie dyskusji pojawiła się także kwestia instrumentalnego wykorzystywania fragmentów wyroków ETPC przez sędziów krajowych lub, jak stwierdził blogger Robert Rybski, mechaniczego kopiowania i wklejania fragmentów orzeczeń. Uczestnicy zgodzili się co do konieczności prowadzenia szkoleń dla sędziów i innych specjalistów-prawników w zakresie orzecznictwa ETPC i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, w które mogłyby się zaangażować także organizacje pozarządowe. Konieczność szkoleń podkreślała także Elena Shakhova z Citizens Watch, która zauważyła jednak, że w Rosji ze względu na nowe prawo o obcych agentach, prowadzenie szkoleń dla sędziów przez organizacje pozarządowe uzyskujące finansowanie z zagranicy może być utrudnione.

W podsumowujących uwagach paneliści podkreślali znaczenie działalności ETPC oraz konieczność implementacji wyroków, która jest rzeczywistym miernikiem poszanowania praw i wolności człowieka. Sergey Golubok żartował, że obecny dorobek orzeczniczy Trybunału jest tak bogaty, że można by zamrozić jego działalnośc na 100 lat, wskazując tym samym, że to właśnie implementacja tego dorobku powinna stać się priorytetem. Dominika Bychawska-Siniarska jeszcze raz zaznaczyła, że w proces muszą zaangażować się wszystkie gałęzie władzy państwowej, zaś dr Adam Bodnar dodał, że „zapewnienie pełnej implementacji wyroków ETPC będzie stanowić o skuteczności strasburskiego systemu ochrony praw człowieka. Organizacje pozarządowe powinny zatem współdziałać na rzecz osiągnięcia tego celu, wywierając presję na państwach oraz wspierając je swoim doświadczeniem i wiedzą.”