Trybunał w Strasburgu wyda wyrok w sprawie ekshumacji ofiar katastrofy smoleńskiej

Europejski Trybunał Praw Człowieka ogłosił, że 20 września wyda wyrok w postępowaniu ze skarg rodzin ofiar katastrofy smoleńskiej, które sprzeciwiały się ekshumacji swoich bliskich. Sprawa ma charakter precedensowy. Również Trybunał uznaje ją za jedną z sześciu najważniejszych spraw z Polski.

Helsińska Fundacja Praw Człowieka reprezentuje w postępowaniu przed Trybunałem dwie skarżące –  Małgorzatę Rybicką i Ewę Solską,  które zarzucają, że zarządzenie ekshumacji wbrew ich woli oraz pozbawienie ich skutecznych środków odwoławczych od postanowienia prokuratora w tej sprawie, naruszają m.in. ich prawo do prywatności i życia rodzinnego gwarantowane w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Sprawa objęta jest Programem Spraw Precedensowych.

Okoliczności sprawy

W październiku 2016 r. prokurator prowadzący postępowanie w sprawie katastrofy smoleńskiej  postanowił powołać zespół biegłych w celu przeprowadzenia autopsji ciał ofiar tej katastrofy. Badania miały służyć ustaleniu przyczyn zgonu, w szczególności pod kątem tego, czy doszło do niego w wyniku uderzenia samolotu o powierzchnię ziemi, czy może wskutek eksplozji materiałów wybuchowych na pokładzie. W tym celu miano dokonać ekshumacji 83 ofiar – ciała 9 ofiar zostały ekshumowane wcześniej, zaś w czterech przypadkach doszło do kremacji zwłok.

Część rodzin sprzeciwiała się takiej decyzji, twierdząc, że ekshumacje będą naruszać ich prawo do kultu pamięci o zmarłych bliskich oraz prawo do prywatności. Pośród nich byli również skarżący, którzy apelowali do Prokuratora Generalnego o zaniechanie przeprowadzania tej czynności, a następnie złożyli formalne zażalenie na postanowienie prokuratora. Prokuratura uznała to zażalenie za niedopuszczalne, jednak skarżący odwołali się do Sądu Okręgowego w Warszawie. Postępowanie w tej sprawie jeszcze się nie zakończyło, gdyż w kwietniu 2017 r. sąd zadał Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie dotyczącego tego, czy Kodeks postępowania karnego „w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości złożenia zażalenia na zarządzenie wyjęcia zwłok z grobu” jest zgodny z Konstytucją oraz EKPC.

W swojej skardze do ETPC, wniesionej w kwietniu 2017 r., skarżące zarzucają władzom polskim złamanie dwóch przepisów EKPC: art. 8, gwarantującego prawo do prywatności, oraz art. 13, formułującego prawo do skutecznego środka zaskarżenia. Argumentują, że ekshumacja wbrew woli osoby najbliższej stanowi bardzo głęboką ingerencję w prawo chronione z mocy art. 8 EKPC. Powinno do niej dochodzić wyłącznie wówczas, gdy jest to bezwzględnie konieczne i na podstawie przepisów zapewniających odpowiednią ochronę przed arbitralnością władz. Tymczasem, w niniejszej sprawie prokuratura nie wyjaśniła należycie, dlaczego ekshumacja bliskich skarżących jest niezbędna, a ponadto postanowienie w tej sprawie nie podlegało zaskarżeniu.

Sprawa została zakomunikowana rządowi polskiemu we wrześniu 2017 r. ETPC zwrócił się wówczas do rządu z pytaniem o to, czy doszło do ingerencji w prawo do ochrony życia prywatnego i rodzinnego skarżących, a jeśli tak, to czy ingerencja ta była niezbędna oraz czy skarżącym przysługiwał skuteczny środek zaskarżenia. Trybunał zażądał również informacji na temat porządku, w jakim przeprowadzane są kolejne ekshumacje.

W maju 2018 roku, a więc rok po wniesieniu skargi do ETPC, lecz przed jej rozpoznaniem, doszło do ekshumacji szczątków Arkadiusza Rybickiego i Leszka Solskiego. Czynności tej towarzyszyły liczne protesty.