Państwo bez tortur? HFPC składa opinię do ETPC w sprawie torturowanego zatrzymanego

• W maju 2022 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka zakomunikował sprawę Kryszkiewicz przeciwko Polsce, dotyczącą znęcania się nad zatrzymanym, który wkrótce po zwolnieniu popełnił samobójstwo.
• Wskutek toczącego się przez 8 lat postępowania karnego funkcjonariusze Policji zostali prawomocnie skazani za wymuszenie wyjaśnień i nadużycie uprawnień na kary niecałych dwóch lat pozbawienia wolności.
• W złożonej do ETPC opinii przyjaciela sądu Fundacja odniosła się do obecnych w polskim prawie mechanizmów zapobiegania torturom i ich funkcjonowaniu w praktyce. Przeanalizowała również dane statystyczne mogące wskazywać na częstotliwość zjawiska tortur i śmierci w trakcie interwencji Policji lub przebywających w policyjnych miejscach pozbawienia wolności, a także odniosła się do postępowań toczących się w takich przypadkach – również w odniesieniu do spraw, w których HFPC interweniowała wcześniej.
• Zagadnienia związane z zakazem tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania oraz prawem do życia są w zakresie szczególnego zainteresowania Fundacji, która wielokrotnie podejmowała interwencje i formułowała postulaty w tym zakresie.

Sprawa Kryszkiewicz przeciwko Polsce

Jak wynika z informacji opublikowanej na stronie Trybunału, J.K. został zatrzymany wraz z dwoma innymi mężczyznami jako podejrzany o kradzież w sklepie jubilerskim. W trakcie przesłuchania na komisariacie był rażony paralizatorem, zaklejono mu usta taśmą i polewano go wodą, był bity, w tym pałką służbową, kopany, obrażany i poniżany, grożono mu, że jego genitalia przytrzaśnięte zostaną szufladą. W toku przesłuchania słyszeć miał krzyki innych zatrzymanych, których traktowano w podobny sposób i pomimo dobrego stanu zdrowia przed zatrzymaniem, w trakcie krótkiego przesłuchania, miał stracić przytomność kilkukrotnie. Następnie przewieziony został do prokuratury, gdzie – podobnie jak inni zatrzymani – przyznał się do winy. Zwolniony za poręczeniem J.K. został zbadany przez lekarza w szpitalu, a odnotowane obrażenia korespondowały z opisem traktowania na komisariacie, który przekazał rodzicom. Tydzień później J.K. popełnił samobójstwo.

Postępowanie w sprawie śmierci J.K. zostało umorzone miesiąc po zdarzeniu – jako uzasadnienie wskazano, że śmierć mężczyzny miała charakter samobójczy i brak było dowodów nakłaniania J.K. do targnięcia się na własne życie. Jednocześnie jednak wszczęte zostało również postępowanie w sprawie traktowania J.K. na komisariacie. W 2018 roku, sześć lat po zdarzeniu, funkcjonariusze policji uznani zostali za winnych wymuszenia wyjaśnień i nadużycia uprawnień (art. 246 KK w zw. z art. 231 KK), za co wymierzono im kary od roku do roku i dziesięciu miesięcy pozbawienia wolności. Odnosząc się do samobójstwa zatrzymanego, sąd stanął na stanowisku, że bardziej prawdopodobne jest, by było ono skutkiem obawy przed uznaniem za policyjnego informatora, niż wydarzeń na komisariacie. Sąd II instancji w 2020 r. utrzymał wyrok skazujący. Wskazał również, w nawiązaniu do zarzutu formułowanego przez rodziców zmarłego, że zgodnie z obowiązującym stanem prawnym nie ma możliwości uznania traktowania zatrzymanego za tortury.

HFPC: Ochrona przed torturami w Polsce nie jest wystarczająca

W opinii przesłanej do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Fundacja odniosła się do mechanizmów prewencji tortur, danych statystycznych dotyczących częstotliwości występowania tortur oraz efektywności postępowań w razie pojawienia się zarzutów związanych z niewłaściwym traktowaniem osób pozbawionych wolności lub przypadków śmierci w trakcie policyjnych interwencji, jak również w policyjnych miejscach pozbawienia wolności. HFPC podkreśla, że w obecnie obowiązującym Kodeksie karnym penalizacja tortur jest niepełna. Nie ma przede wszystkim wyodrębnionego przestępstwa tortur, zagrożonego adekwatną sankcją, które obejmowałoby swoim zakresem wszystkie elementy wskazane w definicji tortur z art. 1 ust. 1 Konwencji ONZ w sprawie zakazu tortur – choć obowiązek taki wynika z Konwencji. Niedostosowanie krajowego stanu prawnego było podnoszone przez Komitet Przeciwko Torturom i Podkomitet ds. Zapobiegania Torturom, zwracała na to uwagę również Fundacja. Wprawdzie możliwe jest ściganie sprawców tortur za inne przestępstwa, w szczególności za wymuszenie wyjaśnień lub zeznań (art. 246 KK) czy znęcanie nad osobą pozbawioną wolności (art. 247 KK), a tam, gdzie nie sięgają znamiona tych przestępstw – za nadużycie uprawnień (art. 231 KK), jednak brak samodzielnego przestępstwa tortur nie pozostaje bez wpływu na ściganie ich sprawców. Prowadzi to również do trudności w ocenie częstotliwości występowania tortur. Choć dane odnoszące się do przestępstw z art. 246 i 247 są dostępne, część przypadków może być kwalifikowana jako przekroczenie uprawnień z art. 231 KK lub inne przestępstwa. Co więcej, Fundacja zwróciła się do Prokuratury Krajowej z zapytaniem o liczbę postępowań z konkretnych kwalifikacji wszczynano przeciwko funkcjonariuszom Policji – w odpowiedzi HFPC została poinformowana, że takie dane nie są gromadzone. Z danych Biura Spraw Wewnętrznych Policji wynika, że w ubiegłym roku 28 funkcjonariuszy zostało oskarżonych o 32 przestępstwa związane z użyciem siły na służbie – w opublikowanych statystykach nie wskazano jednak szczegółów.

W swojej opinii Fundacja odniosła się także do kwestii związanych z zapewnieniem niezbędnych gwarancji przed niewłaściwym traktowaniem, takich jak dostęp do adwokata, prawo do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności czy zapewnienie dostępności badań medycznych przed umieszczeniem w pomieszczeniu dla osób zatrzymanych. Wskazała również, że w świetle międzynarodowych standardów, każdy przypadek wystąpienia zarzutów stosowania tortur, podobnie jak każdy przypadek śmierci w trakcie policyjnej interwencji lub w policyjnych miejscach pozbawienia wolności, powinien wiązać się z prowadzonym sprawnie, niezależnie i efektywnie postępowaniem karnym. W toku prac nad opinią, Fundacja skierowała również zapytania odnoszące się do przypadków śmierci w trakcie policyjnych interwencji lub w policyjnych miejscach pozbawienia wolności, dotyczące postępowań toczących się w 14 wybranych sprawach z lat 2017-2021, minimum rok po zdarzeniu. Z dziesięciu, których etap był znany, pięć znajdowało się na etapie postępowania przygotowawczego, z czego w jednej przedstawiono zarzuty. W pozostałych: w jednej wniesiono akt oskarżenia (z art. 155 KK, tj. nieumyślne spowodowanie śmierci), a cztery zostały umorzone. Co do zasady postępowania prowadzone były przez prokuratury z innych miast (w celu zapewnienia niezależności), czasem znajdujących się w istotnej odległości od miejsca zdarzenia – w jednej sprawie dystans ten wynosił ok. 350 km. Najczęściej postępowania toczyły się w sprawach nieumyślnego spowodowania śmierci, często w połączeniu z możliwym nadużyciem uprawnień. We wszystkich toczyły się policyjne czynności wyjaśniające, spośród których w czterech sprawach (spośród 12, w których takiej informacji udzielono) toczyły się również postępowania dyscyplinarne, z czego w co najmniej jednym postępowaniu zarzuty dotyczyły nadużycia siły przez funkcjonariusza. Zawieszenie funkcjonariuszy w obowiązkach służbowych miało miejsce w dwóch sprawach i choć wszystkie analizowane przypadki miały miejsce po tym, jak zaczęto stopniowo i powoli wprowadzać kamery nasobne w Policji (programy pilotażowe miały miejsce od 2015 roku, a na szerszą skalę rozpoczęto ich wprowadzanie w ramach Programu Modernizacji na lata 2017-2021), tylko w dwóch sprawach w zdarzeniu udział brali funkcjonariusze w nie wyposażeni – w obu przypadkach postępowania dyscyplinarne toczące się przeciwko nim dotyczyły również nieprawidłowości w rejestrowaniu czynności kamerą.

Zakaz tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania i prawo do życia, a brutalność funkcjonariuszy: perspektywa HFPC

Fundacja niejednokrotnie podejmowała działania dotyczące policyjnej przemocy, przeciwdziałania przypadkom tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania i potencjalnych naruszeń prawa do życia wskutek działań funkcjonariuszy Policji. Tylko w 2021 roku w ramach Programu Interwencji Prawnej wysłane zostały pisma do komendantów wojewódzkich Policji i właściwych prokuratur w 11 sprawach dotyczących przypadków śmierci w trakcie interwencji Policji lub po ich zakończeniu. Przedstawiciele Fundacji regularnie brali udział w wizytacjach Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Torturom (CPT) w Polsce czy składali raporty w ramach przeglądów okresowych Komitetu Przeciwko Torturom (CAT). Na poziomie krajowym Fundacja aktywnie zaangażowana była również w toku postępowania dotyczącego znęcania się na wrocławskim komisariacie nad Igorem Stachowiakiem – HFPC brała udział w charakterze organizacji społecznej w postępowaniu sądowym, w którym zwracała szczególną uwagę na standardy wynikające z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

Sprawa Kryszkiewicz przeciwko Polsce nie jest też pierwszą sprawą dotyczącą policyjnej przemocy, w której Fundacja składa opinię amicus curiae – taką opinię HFPC składała m.in. również w sprawie Kuchta i Mętel przeciwko Polsce. W tej sprawie Trybunał stwierdził naruszenie art. 3 EKPC, zarówno od strony materialnej (z uwagi na użycie nieproporcjonalnej siły przeciwko skarżącym), jak i od strony proceduralnej (z uwagi na nieprzeprowadzenie rzetelnego postępowania po wystąpieniu zarzutów nadużyć).

Choć Fundacja zajmuje się problematyką brutalności funkcjonariuszy od dłuższego czasu, formułowane postulaty i rekomendacje pozostają aktualne. Od dawna postulowane było zagwarantowanie realnego dostępu do obrońcy od pierwszych chwil po zatrzymaniu (co również jest niezbędnym rozwiązaniem dla implementacji Dyrektywy o dostępie do adwokata) czy upowszechnienie nagrywania interwencji funkcjonariuszy Policji z wykorzystaniem kamer nasobnych. Fundacja analizowała również kwestie związane z odpowiednimi szkoleniami funkcjonariuszy.

Zgłaszane przez HFPC rekomendacje nie są osamotnione. Część postulatów znaleźć można również w wystąpieniach Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur, działającego w ramach Biura Rzecznika Praw Obywatelskich, czy międzynarodowych organów antytorturowych – CAT, SPT i CPT. Ostatnio pojawiły się one również w raporcie Najwyższej Izby Kontroli o przygotowaniu wybranych podmiotów (w tym Policji) do realizacji zadań na rzecz zapewnienia porządku publicznego z wykorzystaniem środków przymusu bezpośredniego. NIK wymienia zidentyfikowane w trakcie kontroli problemy – m.in. w systemie szkolenia funkcjonariuszy oraz kadry zarządzającej, braki w wyposażeniu, a także ograniczone wykorzystanie kamer rejestrujących przebieg interwencji, których upowszechnienie było jednym z głównych zaleceń wynikających z raportu.

Przeczytaj opinię Fundacji w tej sprawie