Nowe technologie – nowa sprawiedliwość – nowe pytania: najnowszy raport HFPC i Clifford Chance

♦ W ocenie ponad 93% prawników, którzy wzięli udział w badaniach HFPC, polski wymiar sprawiedliwości nie wykorzystuje w odpowiednim zakresie nowych rozwiązań technologicznych – wynika z raportu HFPC przygotowanego we współpracy z kancelarią Clifford Chance.

♦ Jednocześnie zdecydowana większość, bo aż 96% ankietowanych, uznała, że wprowadzenie nowoczesnych rozwiązań technologicznych mogłoby usprawnić funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości. 

♦ Z badania wynika, że w ocenie ankietowanych potencjał innowacyjnych i cyfrowych rozwiązań może doprowadzić w szczególności do przyspieszenia postępowań, racjonalizacji wykorzystania czasu przez skład orzekający i pracowników sądów, uproszczenia rozpatrywania spraw, oszczędności kosztów i usprawnienia korespondencji z sądem.

♦ Z kolei wśród zagrożeń związanych z szerszym wykorzystaniem nowych technologii w sądownictwie respondenci wymieniali głównie: brak wystarczającego zabezpieczenia systemów informatycznych, ograniczenie dostępności sądu, a także efektywność udziału w postępowaniu w obliczu zjawiska wykluczenia cyfrowego.

Nowe technologie – stare problemy

Raport opracowany przez Helsińską Fundację Praw Człowieka w ramach projektu prowadzonego z kancelarią Clifford Chance skupia się na funkcjonowaniu nowych technologii w wymiarze sprawiedliwości. Wybór tematu dla praktyków prawa może być oczywisty: przypatrując się na co dzień polskiemu (i nie tylko) wymiarowi sprawiedliwości, zaobserwowaliśmy występujące w jego działaniu istotne problemy, a jednocześnie zwróciliśmy uwagę na poważne opóźnienie w przyswajaniu nowych technologii. Zadaliśmy sobie zatem pytanie, czy niektóre ograniczenia i niedociągnięcia w wymiarze sprawiedliwości można zredukować przez szersze zastosowanie szeroko rozumianych nowych technologii.

Nowość „nowości” nierówna

Odpowiedzi na te pytania szukaliśmy nie tylko w Polsce, lecz także poza jej granicami, gdyż „nowość” technologii w jednym kraju nie przeszkadza temu, by była już ona dobrze rozpoznana i szeroko stosowana przez sądy innych państw lub trybunały międzynarodowe. Analiza dokonana w raporcie obejmuje systemy prawne obowiązujące w Anglii i Walii, Czechach, Hiszpanii, Japonii, Stanach Zjednoczonych, Włoszech, Holandii. Punktem wyjścia do ich porównania były opracowania przygotowane przez biura kancelarii Clifford Chance działające w tych państwach.

W większości z badanych państw proces cyfryzacji sądownictwa jest stosunkowo mało zaawansowany, choć pandemia COVID-19 wymusiła wprowadzenie nowych technologii w sądownictwie na szerszą skalę, a zwłaszcza – zdalnych posiedzeń i rozpraw. W zdecydowanej większości badanych państw istnieje możliwość prowadzenia e-rozpraw w formie lub wideokonferencji.  Jednak w żadnym z analizowanych państw nie funkcjonują sądy w pełni online w znaczeniu przyjętym w raporcie HFPC.

Słabiej rozwinięte jest korzystanie z narzędzi opartych na sztucznej inteligencji. Z analizy wynika, że choć takie rozwiązania pojawiają się w praktyce wymiaru sprawiedliwości większości badanych państw, znajdują się jeszcze zazwyczaj na etapie testów oraz programów pilotażowych – jak np. program pomagający holenderskim sędziom w sprawach dotyczących wykroczeń drogowych w sądzie okręgowym w Oost-Brabant czy systemy wykorzystywane do oszacowywania ryzyka popełnienia przestępstwa testowane przez organy ścigania m.in. w Hiszpanii oraz Anglii i Walii.

Między nowością a tradycją – rola standardów międzynarodowych przy ocenie reform sądownictwa

Coraz szersze wykorzystywanie nowoczesnych technologii może pozytywnie wpłynąć na dostęp do sądu – przez eliminację wielu dotychczasowych barier praktycznych. Z drugiej jednak strony ten proces może wiązać się także z zagrożeniami, które w efekcie ograniczą, a nie poszerzą dostęp jednostki do sądu. Jest to istotne szczególnie w przypadku osób wykluczonych cyfrowo, np. z przyczyn ekonomicznych czy braku dostatecznych umiejętności w zakresie obsługi komputera. Z dotychczasowego orzecznictwa ETPC wynika, że należałoby ostrożnie podchodzić np. do przeprowadzania rozpraw zdalnych w sprawach karnych czy posiedzeń dotyczących form pozbawienia wolności, które mogą być orzekane w ramach innych rodzajów postępowań. Szersza cyfryzacja mogłaby być dopuszczalna w drobnych sprawach cywilnych czy sądowo-administracyjnych.

Nieuchronność nowości

W przedstawionym dziś raporcie „Nowe technologie – nowa sprawiedliwość – nowe pytania. Wdrażanie nowych technologii w wymiarze sprawiedliwości” przekonujemy, że od innowacji cyfrowych nie należy odwracać się tyłem. Jednocześnie wnioski z raportu pozwalają stwierdzić, że wprowadzanie zdobyczy techniki w wymiarze sprawiedliwości jest możliwe bez narażania jego istoty – rzetelności i sprawiedliwości.

Pamiętać jednak trzeba o tym, by stosować nowe technologie z pełną świadomością ich zalet i wad oraz elastycznie korygować te ostatnie.

Do pobrania:

• Raport. Nowe Technologie, Nowa Sprawiedliwość, Nowe Wyzwania. Wdrażanie nowych technologii w wymiarze sprawiedliwości